درباره فب لب چه می دانید؟ از سیر تا پیاز !

فب‌لب (FabLab) اختصار عبارت فبریکیشن لابراتوار (Fabrication Laboratory) است که نوعی آزمایشگاه برای بررسی، توسعه و تحقیق در موضوع ساخت دیجیتال به حساب می‌آید. برای تقریب ذهن در زبان پارسی، به جای آزمایشگاه، کلمه کارگاه را پیش‌نهاد می‌کنیم که به نوعی در نسبت با ساخت دیجیتال تناسب بهتری دارد. کارگاه ساخت دیجیتال یا همان فب لب، در اصل مدل آموزشی توسعه‌ یافته‌ای از مرکز ساخت دانشگاه ام‌آی‌تی‌ (MIT) است که توسط پروفسور نیل گرشنفیلد (Neil Gershenfeld)، از اساتید Center for Bits & Atoms دانش‌گاه ام‌آی‌تی، طرح ریزی شده است. براساس طرح گرشنفیلد، توسعه‌ی واحدهایی آموزشی تحقیقاتی از کارگاه های ساخت دیجیتال در قالب یک شبکه ارتباطی جهانی علاوه بر توسعه و تحقیق در حوزه ساخت دیجیتال و کامپیوتر، می‌تواند زمینه را برای تغییر پارادایمی که در پیش روست آماده کند. فب لب ها مراکزی برای کمک به توسعه‌ی کارآفرینی‌های محلی، ارتباط جامعه جهانی به منظور آموزش، یادگیری، تحقیق و ساخت خلاقانه و دست‌ آخر ورود به شبکه‌ی جهانی ارتباط متخصصان ساخت دیجیتال هستند.

برآوردها نشان می‌دهد که در ۲۰ سال آینده با افزایش روش‌ها و ماشین‌های ساخت دیجیتال، طبیعت ساخت و تولید تغییرات زیادی خواهد داشت. تغییر پارادایم حاصل از رشد ماشین‌ها و روش‌ مورد نظر، در آینده فرصت توسعه و تحقیق در روش‌های ساخت و نیز تعریف متریال‌های جدید را فراهم خواهد آورد. بنابراین فب‌لب‌ها به عنوان توسعه‌دهنده‌گان و طراحان روش‌های ساخت دیجیتال پیش‌قراول تغییرات وسیع پیش رو هستند. تکامل ساخت دیجیتال و توسعه‌ی طراحی دیجیتال در آینده به رشد تولید محصولات شخصی‌سازی شده منجر می‌شود. ماهیت و ظرفیت ساخت دیجیتال منجر به تولید مدل اقتصادی و بازار تازه‌ای از خدمات و محصولات می‌شود و کارگاه‌های ساخت دیجیتال مانند فب‌لب ما برای کشف عرصه‌های جدید در فرآیند ساخت دیجیتال، تحقیقات مرتبط،  نیاز مخاطبان و بازار فعالیت می‌کنند.

توسعه ساخت دیجیتال با تمام اهداف آموزشی، پژوهشی و تحقیقاتی که در آن نهفته است دست آخر به اهداف مشخص اقتصادی و بهره‌وری صورت می‌پذیرد. افزایش آزادی طراحی، استقلال اقتصادی در مقیاس‌های مختلف تولید محصول، ساخت محصولات شخصی‌شده، کاهش زمان تولید، تمرکززدایی از فرآیند  تولید، بهینه‌کردن مصرف متریال و نیز حذف و مدیریت تلفات خطرناک، کاهش هزینه‌ی هر واحد تولید، استفاده از بازه‌ی فراوانی از انواع متریال‌ها و حذف محدودیت‌های متریالی و صدالبته کاهش مصرف انرژی از مهم‌ترین کلیدواژه‌هایی‌ست که توسعه ساخت دیجیتال در پی آن است و فب‌لب‌ها سعی می‌کنند جمله فعالیت یا حداقل بخش اصلی فعالیت‌های پژوهشی خود را در پیرامون این کلیدواژه‌ها مدیریت کنند و در کنار پژوهش در انواع پروژه‌های ساختی و خدماتی، مخاطبین و فرهنگ و انتظارات عمومی را به سمت این کلیدواژه‌های مهم هدایت کنند. فب‌لب‌ها در این گام بر خود یک رسالت بزرگ تبلیغاتی و فرهنگی حس می‌کنند و به عنوان بن‌گاه‌هایی غیرانتفاعی و فرهنگی فعالیت‌های فراوانی دارند.

در واقع فب‌لب‌ها به هیچ عنوان یک مرکز نمونه‌سازی دیجیتال صرف نیستند؛ آن‌ها یک کارگاه فعال ساخت دیجیتال هستند که مفهوم خود را از کار جمعی و گروهی و تبلیغ و ترویج و آموزش ساخت دیجیتال می‌گیرند و اساسا به همین جهت مورد اعتماد اجرای پروژه‌های خاص و نمونه‌سازی‌های پیچیده قرار می‌گیرند.

تعاریف اولیه

-ایده فب‌لب به منظور سامان فرهنگی به پارادایم نوین ساخت یعنی ساخت دیجیتال طراحی شده است.

-فب‌لب، نوعی شتاب‌دهنده حوزه طراحی و هنر است که با درک اختلافات طبیعی حوزه طراحی و هنر با سایر حوزه‌های دانشی، به طور مشخص،  تحقق ایده را شتاب‌دهی می‌کند.

-فب‌لب‌ها و لابراتوآرهای مشابه فعال، پای‌گاه‌های اصلی انتقال به عصر خلاقیت، طراحی و ساخت دیجیتال هستند.

-فب‌لب‌ها مراکزی برای کمک به توسعه‌ی کارآفرینی‌های محلی، استارت‌آپ‌های خلاقانه، ارتباط جامعه جهانی به منظور آموزش، یادگیری، تحقیق و ساخت خلاقانه و دست‌ آخر ورود به شبکه‌ی جهانی ارتباط متخصصان ساخت دیجیتال هستند.

-افزایش آزادی طراحی، استقلال اقتصادی در مقیاس‌های مختلف تولید محصول، ساخت محصولات شخصی‌شده، کاهش زمان تولید، تمرکززدایی از فرآیند  تولید، بهینه‌کردن مصرف متریال و نیز حذف و مدیریت تلفات خطرناک، کاهش هزینه‌ی هر واحد تولید، استفاده از بازه‌ی فراوانی از انواع متریال‌ها و حذف محدودیت‌های متریالی و صدالبته کاهش مصرف انرژی از مهم‌ترین کلیدواژه‌هایی‌ست که توسعه ساخت دیجیتال در پی آن است.

ساخت دیجیتال و اکوسیستم‌های خلاقانه

مرزهای میان دانش و تکنولوژی و یا به عبارتی اندیشه و مدیای واسط، کم‌رنگ‌تر از آن است که گاهی تصور می‌شود. توسعه مدیا به سامان اندیشه‌های جدید منجر می‌شود و رشد اندیشه، مدیاهای جدید برای ظهور و بروز خود شکل می‌دهد. مدیای جهان جدید در عرصه ساخت، ماشین‌ها و فرآیندهای ساخت دیجیتال هستند.

در پنجاه سال اخیر و با ورود آرام آرام فرآیندها و ماشین‌های ساخت دیجیتال به عرصه  ساخت و خلاقیت، یک حرکت آرام انتقالی در حال شکل‌گیری‌ست که البته مانند تمام واقعیات معاصر، سرعت روزافزونی دارد. در این حرکت انتقالی علاوه بر جای‌گزینی ماشین‌های ساخت دیجیتال با ابزارهای سنتی، خلاقیت سنتی که در گذشته نزد یک عنصر خلاق به مثابه یک هنرمند یا مبدع بود، به اکوسیستم‌های خلاقانه بدل می‌شود. بسترهایی که خلاقیت تنفس اصلی آن‌هاست و ارزش‌افزوده ناشی از خلاقیت را در کل امور جست‌وجو می‌کنند.

در این حرکت انتقالی کلیه روندهای سنتی ساخت و کلیه فرآیندهای معمول خلاقانه در تناسب با ابزارهای دیجیتال به چالش‌های جدی کشیده شده‌اند و جمع بسیاری از متخصصان رشته‌های گوناگون به خصوص طراحان و مهندسان عرصه‌های ساختی را به فکر انتقال به عصر دیگری از خلاقیت و ساخت با عنوان عصر طراحی و ساخت دیجیتال انداخته‌اند. عصری که خلاقیت در آن به جای فرم و کارکرد خلاقانه برای پاسخ به نیازهای طبیعی، در کار الگوریتم‌های خلاقانه برای پاسخ به نیازهای مبدعانه خواهد بود و ساخت نیز به جای تلاش در تبحر و دقت، با برخورداری از دقت ماشین‌های ساخت دیجیتال، در پی توسعه روندهای متفاوت و خلاقانه برای رسیدن به ساخت جدید است.

فب‌لب‌ها و لابراتوآرهای مشابه فعال، پای‌گاه‌های اصلی انتقال به عصر خلاقیت، طراحی و ساخت دیجیتال هستند.

اهداف فب‌لب‌ها

توسعه ساخت دیجیتال با تمام اهداف آموزشی، پژوهشی و تحقیقاتی که در آن نهفته است دست آخر به اهداف مشخص اقتصادی و بهره‌وری صورت می‌پذیرد. افزایش آزادی طراحی، استقلال اقتصادی در مقیاس‌های مختلف تولید محصول، ساخت محصولات شخصی‌شده، کاهش زمان تولید، تمرکززدایی از فرآیند  تولید، بهینه‌کردن مصرف متریال و نیز حذف و مدیریت تلفات خطرناک، کاهش هزینه‌ی هر واحد تولید، استفاده از بازه‌ی فراوانی از انواع متریال‌ها و حذف محدودیت‌های متریالی و صدالبته کاهش مصرف انرژی از مهم‌ترین کلیدواژه‌هایی‌ست که توسعه ساخت دیجیتال در پی آن است و فب‌لب‌ها سعی می‌کنند جمله فعالیت یا حداقل بخش اصلی فعالیت‌های پژوهشی خود را در پیرامون این کلیدواژه‌ها مدیریت کنند و در کنار پژوهش در انواع پروژه‌های ساختی و خدماتی، مخاطبین و فرهنگ و انتظارات عمومی را به سمت این کلیدواژه‌های مهم هدایت کنند.

فب‌لب‌ها برای آماده‌سازی جامعه در پذیرش این تغییرات وسیع، فعالیت‌های غیرانتفاعی و فرهنگی فراوانی را سامان‌دهی می‌کنند. در واقع فب‌لب‌ها به هیچ عنوان یک مرکز نمونه‌سازی دیجیتال صرف نیستند؛ آن‌ها یک آزمایش‌گاه فعال ساخت دیجیتال هستند که مفهوم خود را از توسعه و پژوهش،  کار جمعی و گروهی و تبلیغ و ترویج و آموزش ساخت دیجیتال می‌گیرند و اساساً به همین جهت مورد اعتماد اجرای پروژه‌های خاص و نمونه‌سازی‌های پیچیده نیز قرار می‌گیرند. فب‌لب‌ها در قالب پلتفرمی انسانی، عهده‌دار شکل‌دهی به جامعه‌ای خلاق هستند که نیازهای گوناگون خود را به صورت بومی و برمبنای خلاقیت‌های درون‌زا حل کند.

فب‌لب در جهان

فب‌لب‌ها همان‌قدر که سابقه  اندکی دارند و هنوز سازمان‌های بالغ  و مجموعه‌های قوام‌یافته‌ای نیستند، در عوض رشد بسیار سریعی دارند. رشد شبکه  فب‌لب‌ها در جهان به نوعی بوده است که در طول پنج‌ سال گذشته، از نظر کمی، تعداد این واحدها در جهان بیش از ۵۰ برابر شده است. از نظر کیفی نیز بسیاری از حرکت‌های پیش‌رو و خلاقانه به نوعی با فب‌لب‌های پیش‌روی جهان مرتبط هستند. در حال حاضر فب‌لب‌ها، آزمایش‌گاه‌های پیش‌رو طراحی و ساخت بسیاری از نهادهای دانشگاهی و پژوهشی طراحی و ساخت در جهان هستند.

فب‌لب‌ها طیف وسیعی از فعالیت‌های آموزشی، پژوهشی و اقتصادی در زمینه  ساخت دیجیتال دارند که از میان آن‌ها می‌توان به انجام پروژه‌های تحقیقاتی، برگزاری ورک‌شاپ‌های آموزشی، ارائه  خدمات دست‌گاهی، انجام پروژه‌های خدماتی طراحی و ساخت به صورت حرفه‌ای، پلان‌های ترویجی نظیر برگزاری روزهای باز، برگزاری فب کودکان و راه‌اندازی فب‌های دوره‌گرد و مهم‌تر از همه ایجاد جامعه‌ی فعال انسانی خلاق اشاره کرد. تمام این فعالیت‌ها در حال حاضر در شبکه‌ای از ارتباطات وسیع جهان به میزبانی بنیاد فب (Fab Foundation) نمایه می‌شوند.

بنیاد فب

بنیاد فب در سال ۲۰۰۹ میلادی به منظور تسهیل و حمایت از رشد و گسترش شبکه‌ی بین‌المللی فب‌لب‌ها در تمامی نقاط جهان شکل گرفته‌است. این مرکز یک نهاد غیرانتفاعی برآمده از Center for Bits & Atoms دانش‌گاه MIT است. ماموریت این مرکز ایجاد امکان دست‌رسی منصفانه به ماشین‌ها و دانش عملی برای تمامی افراد به صورت آزادانه است تا بتوانند به تولید محصولات خلاقانه و اختراعات نوآورانه به واسطه‌ی تکنولوژی‌های نوین بپردازند.

این بنیاد دارای سه برنامه‌ی اصلی آموزشی، برنامه خدماتی و شبکه اقتصادی می‌باشد. برنامه آموزشی بنیاد فب یا همان فب آکادمی (Fab Academy) امکان یادگیری را برای تمامی افراد از هر سن و سال و هر میزان دانش و مهارت که در ساخت دیجیتال داشته باشند، فراهم می‌سازد. برنامه خدماتی  به تمامی افراد و ارگان‌ها در تمامی نقاط جهان کمک می‌کند تا فب‌لب‌های منطقه‌ای خود را تاسیس کنند و به بنیاد فب بپیوندند و در نهایت، به مرور زمان شرکت‌ها و گروه‌های متخصص در ارائه‌ی خدمات ساخت دیجیتال در فرآیند هم‌کاری با این بنیاد توانسته‌اند یک شبکه‌ی اقتصادی در سرتاسر جهان ایجاد کنند.

فب‌لب‌های برون دانشگاهی

یک فب‌لب یا بخشی از یک دانش‌گاه است یا خود به صورت نهادی مستقل بیرون از دانش‌گاه فعالیت عمومی می‌کند. فب‌لب‌های برون‌دانشگاهی معمولا به صورت پای‌گاه‌های دانش‌بنیان و انگیزه‌مند به صورت خصوصی اداره می‌شوند. این فب‌لب‌ها بیش‌تر توسط افرادی با تحصیلات آکادمیک و گاهی اساتید انگیزه‌مند و منطبق با ایده‌های توسعه‌ی علمی-تحقیقاتی شکل می‌گیرند. فب‌لب‌های برون‌دانشگاهی معمولا ارتباط تنگ‌آتنگی با ساختارهای تخصصی-آموزشی دارند و به نوعی به عنوان بازوهای اجرایی و عملیاتی برای تحقق ایده ی فب‌لب مورد توجه هستند.

به دلیل خصوصی بودن و ارتباط نزدیک با عموم افراد جامعه و از سویی دیگر با صنعت، این نوع فب‌لب‌ها کارکرد چندگانه دارند، به‌طوری که می‌توان از آن‌ها به عنوان مراکز پرورش و رشد استعدادها و ایده‌ها نام برد. این فب‌لب‌ها به طور طبیعی و برای بقای خود مجبور هستند به تجربه‌های اقتصادی و تجاری بهای بیش‌تری بدهند و برای جذب بازار و اعتماد متخصصین تلاش ویژه‌تری نسبت به فب‌لب‌های دانشگاهی‌ داشته باشند.