مصاحبه با سرکار خانم دکتر فاطمه سفیدکن، معاون محترم پژوهش، فناوری و انتقال یافته ها
در خصوص شبکه آزمایشگاهی موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور
در خصوص شبکه آزمایشگاهی موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور
عرض ادب و احترام خدمت معاونت محترم پژوهش، فناوری و انتقال یافته موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور
خیلی خوشحال و مفتخریم که این زمان را به ما اختصاص دادید. امروز با تعدادی از سوالات در خصوص شبکه آزمایشگاهی موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور در خدمتتان هستیم و انشاالله از بیانات ارزشمند جنابعالی بهره‌مند شویم.
* عملکرد آزمایشگاه‌های موسسه را از گذشته تا به امروز چگونه می‌بینید؟
ممنون که برای این موضوع وقت می‌گذارید و برای ارتقای وضعیت آزمایشگاه‌ها تلاش می‌کنید. در ابتدا یک بررسی اجمالی درباره وضعیت آزمایشگاه‌های موسسه خواهم داشت. آزمایشگاه‌های موسسه ایجاد شدند تا اجرای طرح‌های تحقیقاتی را ممکن ساخته و زمینه‌ساز این باشند که عملیات مربوط به طرح‌های تحقیقاتی در این آزمایشگاه‌ها با سرعت انجام شوند.
اگر بخواهم به گذشته حدود 24 یا 25 سال قبل بازگردم، باید بگویم تعداد آزمایشگاه‌هایی که در موسسه وجود داشت، از لحاظ فضا خیلی کمتر از الان بود؛ گرچه فعالیت‌ها و آزمایشاتی که در آنها انجام می شد، کم نبود. طی سال‌های 1380 تا 1384 تلاش شد تا ساختمان‌های جدیدی ساخته و آزمایشگاه‌های جدیدی راه‌اندازی شوند. برای مثال، تمام آزمایشگاه‌های بخش تحقیقات گیاهان دارویی در یک فضای محدود وجود داشت؛ اگرچه عملیات اسانس‌گیری، عصاره‌گیری و آنالیز دستگاهی و... انجام می‌شد، ولی یک فضای آزمایشگاهی وجود داشت و وقتی فضا محدود باشد، عملا استاندارد کار کردن، امکان داشتن دستگاه‌های متعدد و انجام آزمایشات متنوع به صورت همزمان دچار خدشه می‌شود.
موضوع دیگری که وجود داشت این بود که در گذشته استفاده حداکثری از دستگاه‌ها و امکانات موجود در آزمایشگاه‌های موسسه و ارائه سرویس‌های خدمات آزمایشگاهی به بیرون از موسسه بسیار اندک بود. همان‌طور که گفتم، بین سال‌های 80 تا 84 ساختمان گیاهان دارویی، ساختمان مرتع و بیابان، ساختمان بانک ژن و نیز ساختمان حمایت و حفاظت بنا شدند و فضاهای آزمایشگاهی خوبی در این ساختمان‌ها تعبیه شد تا آزمایشگاه‌ها به‌صورت تخصصی فعالیت کنند و دستگاه‌ها نیز به‌صورت تخصصی در آزمایشگاه‌ها قرار گرفتند. می‌توان گفت این اتفاق، نقطه‌عطفی از لحاظ فضاسازی و زیرساخت برای آزمایشگاه‌ها بود، ولی از زمانی که دفتر خدمات فنی و امور آزمایشگاهی در موسسه تشکیل شد، ساماندهی نرم‌افزاری این آزمایشگاه‌ها را به شکل مناسبی پیش برد؛ به‌طوری که عملکرد آزمایشگاه‌ها در حال حاظر نسبت به عملکرد آنها در زمانی که تازه تشکیل شده بودند و حتی 10 سال پیش خیلی بهتر هست، ولی هنوز با وضعیت ایده‌آلی که مدنظر من هست، فاصله دارد.
* تا چه اندازه آزمایشگاه‌ها در راستای ماموریت‌هایشان گام برداشته‌اند؟
اگر ما ماموریت آزمایشگاه را اجرای مطلوب طرح‌های تحقیقاتی آزمایشگاهی موسسه و مراکز بدانیم، همیشه این آزمایشگاه‌ها خوب عمل کرده اند. به عبارتی، در چارچوب اجرای طرح‌های ستادی و طرح‌های ملی که زیرپروژه‌های استانی داشته و بخشی از عملیات آزمایشگاهی آنها باید در ستاد موسسه انجام می‌شده است، این آزمایشگاه‌ها همیشه به وظایف خودشان عمل کرده‌اند.
ولی نکته این‌جاست که اگر ماموریت آزمایشگاه‌ها را از این فراتر بدانیم و بگوییم ما به‌عنوان قسمتی از بدنه دولت که با استفاده از بودجه کشور، یک‌سری آزمایشگاه ایجاد کرده ایم، ابزار و دستگاه‌های متفاوت خریده ایم و می‌خواهیم از این بخش در خدمت توسعه و احیای منابع طبیعی کشور استفاده کنیم، به‌تبع باید ارتباط متقابل و وسیعی با دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی داشته باشیم. در این رابطه باید بگویم به تمام آنچه که ظرفیت و پتانسیل‌های ما بوده، نرسیده‌ایم. ما می‌توانیم کارهای مشترک بسیاری با آزمایشگاه‌هایی که در مراکز تحقیقاتی و دانشگاهها وجود دارد، انجام دهیم و خدمات متقابلی داشته باشیم. اگرچه اقداماتی با تشکیل شبکه‌های آزمایشگاهی کشوری و فعال شدن دفتر خدمات فنی و امور آزمایشگاهی موسسه شروع شده، ولی همان‌طور که گفتم، باز هم باید کار کرد و تعاملات را گسترش داد تا به جایگاه ایده‌آلی که می‌خواهیم، برسیم.
* سیاست موسسه در خصوص ایجاد و تقویت تعامل، بین مجموعه‌های علمی و آزمایشگاهی به چه صورت می باشد؟
قطعاٌ سیاست موسسه، تقویت این موضوع هست. به عبارتی، موسسه از ارتباطات آزمایشگاه‌ها با مجموعه‌های متناظر خودشان حمایت می‌کند و در جهت تقویت تعامل بین مجموعه‌های علمی و آزمایشگاهی حرکت می‌کند. منتها از نظر موسسه، هر کدام از بخش‌های تحقیقاتی با ماهیت موضوعی کار خود، مثل یک موسسه است. یعنی این حرکت را خود بخش تحقیقاتی مربوطه و خود آزمایشگاه مربوطه باید پیگیری کند و هر حمایتی اعم از لحاظ مادی، معنوی، همفکری، هماهنگی و... نیاز باشد، من به عنوان معاون پژوهشی و به‌طور قطع آقای دکتر جلیلی، ریاست محترم موسسه انجام خواهیم داد. ولی انتظار ما این است که این حرکت در داخل خود بخش‌ها و گروه‌های تحقیقاتی آغاز و پیگیری بشود. این انتظار را نداشته باشند که رییس موسسه یا معاون پژوهشی این تعاملات را ایجاد کند. در حقیقت در بخش‌ها و گروه‌های تحقیقاتی باید به‌صورت مستقل این موضوع آغاز و پیگیری شود و در درجه اول رییس بخش تحقیقاتی، مسوول آزمایشگاه و مسوول گروه تحقیقاتی هستند که می‌دانند با کدام مراکز تحقیقاتی می‌توانند تعاملات لازم را ایجاد کنند و به واسطه آن، علم و دانش خود را افزایش دهند و در عین حال، کارایی دستگاه‌ها افزایش یابد. بر این اساس، خود متخصصان و مسوولان آزمایشگاهی هستند که باید این کار را انجام دهند.
* برنامه حمایتی و پشتیبانی موسسه از آزمایشگاه‌ها به‌منظور توسعه و پیشرفت آنها به چه صورت خواهد بود؟
برنامه موسسه این است که براساس عملکردی که آزمایشگاه‌ها دارند، حمایت‌های خود را انجام دهد. آزمایشگاهی که فعال‌تر است، آزمایشگاهی که از ابزار آزمایشگاهی‌اش بهتر استفاده می‌کند و کارهای بیشتری با دستگاه‌های در اختیار خود انجام می‌دهد؛ چه برای طرح‌های تحقیقاتی خود و چه برای طرح‌های تحقیقاتی سایر مراکز استانی، سایر موسسات موجود در وزارت جهاد کشاورزی، دانشگاهها و پروژه‌های دانشجویی. به‌عبارتی آزمایشگاهی که بیشتر خدمات علمی درونی و بیرونی انجام می‌دهد، از نظر موسسه بیشتر باید حمایت شود.
* موسسه این حمایت را در چند قالب انجام می‌دهد؟
یکی از روش‌های حمایتی، خرید تجهیزات و دستگاه‌ها است. ما سالانه بخشی از بودجه تملکی موسسه را صرف خرید تجهیزات آزمایشگاهی می‌کنیم. به‌طور طبیعی آزمایشگاهی که فعال‌تر است، این حق را خواهد داشت که دستگاه‌های بیشتری بخرد؛ چراکه اطمینان‌خاطری به ما می‌دهد که وقتی یک دستگاه خریداری و وارد آزمایشگاه شد، در آزمایشگاه خاک نخواهد خورد و یا با حداقل ظرفیت از آن استفاده نخواهد شد، بلکه آزمایشگاه تلاش خواهد کرد تا از کل ظرفیت آن دستگاه استفاده کند. بنابراین یکی از سیاست‌های حمایتی ما، خرید دستگاه‌های تملکی است.
دومین حمایت موسسه در قالب بودجه‌ای است که برای تعمیر، ارتقا، کالیبراسیون در آزمایشگاه‌ها و استقرار استاندارد پرداخت می‌شود و ترجیحا آزمایشگاه‌هایی که فعالیت بیشتری دارند، برای برخورداری از این حمایت در اولویت خواهند بود.
سومین حمایت، تصمیمی است که در موسسه گرفته شده است. در واقع درآمدهایی که از خدمات آزمایشگاهی یک آزمایشگاه بدست می آید، به‌طور کامل به همان بخش و آزمایشگاهی مربوطه برگردانده شود که خودشان مجددا بتوانند از محل همان اعتبار، بخشی از نیازهای آن آزمایشگاه را برطرف کنند. به‌عبارتی تمام تلاش بر این است که آزمایشگاهی که فعال‌تر است، سرپا نگه داشته شود، به‌روز باشد و بتواند نیازهای خود را تکمیل و آزمایشگاه خود را توسعه و گسترش دهد.
چهارمین حمایت، حمایت آموزشی از کاربران تجهیزات آزمایشگاهی برای شرکت در کارگاه‌های آموزشی درون و برون موسسه‌ای است که به منظور ارتقای دانش فنی و تخصصی و توسعه کمی و کیفی خدمات آزمایشگاهی مرتبط با تجهیزات آزمایشگاهی انجام می‌شود. تداوم این حمایت، منوط به دریافت گزارش رسمی در خصوص اثربخشی دوره‌های گذشته است.
یک موضوع دیگر حمایتی که شاید از امسال عملیاتی شود، این است که دستگاه‌هایی که فقط برای یک بخش نیست، یعنی چندین بخش تحقیقاتی می‌توانند از آن استفاده کنند و بخش متقاضی آن دستگاه، این اجازه را می‌دهد که روی دستگاه برچسب "استفاده برای عموم" زده شود، به عبارت دیگر، دستگاه در آزمایشگاه یک بخش است، ولی پنج بخش دیگر نیز می‌توانند از آن دستگاه استفاده کند، این دستگاه در اولویت خرید و حمایت قرار خواهد گرفت. زیرا این دستگاه می‌تواند نیازهای بیشتری را پوشش دهد و بخشی که متقاضی این دستگاه است، به راحتی فضا را فراهم می‌کند که دیگران نیز از آن دستگاه استفاده کنند.
* به‌عنوان سوال آخر، استقرار استاندارد در آزمایشگاه‌های موسسه را چقدر مفید و ضروری می‌دانید؟
به‌نظر من استقرار استاندارد در حال حاظر نه‌تنها مفید است، بلکه به یک موضوع لازم و ضروری تبدیل شده است. شبکه‌هایی که در سطح کشور تشکیل می‌شوند، کم‌کم به این سمت حرکت می‌کنند که اگر آزمایشگاهی استاندارد را مستقر نکرده باشد، اصلا شایستگی لازم برای حمایت و عضویت در شبکه را ندارد.
استقرار استاندارد به غیر از اینکه به آزمایشگاه نظم می‌دهد، بلکه در آزمایشگاه هایی که استاندارد در آن پیاده سازی شده است، تمام افراد شاغل در آزمایشگاه اعم از کارشناس فنی، مدیر کیفیت، مدیر ارشد رویه‌ای را به‌کار می‌برند که دقیقا وظایف خود را می‌دانند و نیز با نحوه برخورد با مشتری، نحوه کالیبراسیون تجهیزات آزمایشگاهی، چگونگی مستند‌سازی اطلاعات، چگونگی انجام آزمون‌ها به خوبی آشنا هستند و طبق استانداردها مسایل را پیش می‌برند.
این مهم در یکی از آزمایشگاه‌های موسسه انجام شده و گام‌هایی نیز برداشته شده است. در همین رابطه، به‌طور واضح تفاوت را با گذشته می‌توانید حس کنید. بطور مثال دسترسی مناسب به روش‌های آزمون در کنار هر دستگاه، فعالیت افراد شاغل در آزمایشگاه براساس شرح وظایف، راحت‌تر، شفاف‌تر و با کیفیت بالاتر است. بنابراین باتوجه به اینکه من خودم با این استاندارد آشنا بوده و مزایای آن را از نزدیک شاهد بوده ام و نیز گرایشی که در همه مرکز علمی کشور به سمت استقرار استاندارد وجود دارد، بسیار ضروری می دانم که این مهم در تمامی آزمایشگاه‌های موسسه عملیاتی و اجرا شود.