برگه های اطلاعات ایمنی در آزمایشگاه به ما چه می گویند؟

هنگامی که با مواد شیمیایی مختلف کار می‌کنیم امکان بروز حوادث مختلف نظیر تماس پوستی، بلع، استشمام، آزاد یا ریخته شدن مواد در محیط و غیره وجود دارد. بنابراین بسیار مهم است که بدانیم در مقابله با این حوادث چگونه باید عمل نمود. اطلاعات لازم برای این منظور در برگه هایی بنام برگه های اطلاعات ایمنی یا همان SDS جمع آوری می شود که در موارد اضطراری می توان از آنها استفاده نمود.

اثرات مزمن مواد شیمیایی شامل مواد شیمیایی و آلاینده های محیطی است که تماس با آنها معمولا به مرور موجب اثرات زیان آور روی سلامتی انسان و موجودات زنده می شود و اثرات کالاهای خطرناک که شامل مواد شیمیایی، مواد رادیواکتیو و مواد عفونی است که موجب تهدید آنی و فوری سلامت و ایمنی افراد، تجهیزات و محیط می شوند.

با توجه به برخورد و حساسیت سال های اخیر، دانشمندان و حتی مردم عادی نسبت به اهمیت اثرات مزمن مواد شیمیایی، سیستم های تقسیم بندی و طبقه بندی های ویژه ای ب هصورت بین المللی در نظر گرفته شده است. این سیستم ها اغلب کمک می کنند که ویژگی ها و خطرات اینگونه مواد سریعتر قابل تشخیص باشد.

به منظور افزایش ایمنی، سیستم های طبقه بندی به خصوص برگه های اطلاعات ایمنی یا همان SDS، اطلاعاتی در اختیار مصرف کننده قرار می دهد که کاربر می تواند با آگاهی از ماهیت آتی ماده مزبور، آگاهی از خطرات و ضایعات ناشی از استفاده، جابجایی و انبارش نادرست، تماس پوستی، بلع، استشمام، ریختن مواد در محیط و غیره در امان باشد.

در واقع اطلاعات مندرج در SDS هر ماده ای بیانگر این است که روش صحیح استفاده از آن باید چگونه باشد، در چه درجه حرارت و چه نوع محیطی باید نگهداری شود، در انبارش و جابجایی آن چه نکات ایمنی باید رعایت شود و در صورت بروز خطر روش مقابله با عوارض آن ماده چگونه خواهد بود.

با توجه به رشد صنعت و توسعه سطوح و ابعاد مختلف حمل و نقل، در جابجایی و حمل و نقل کالا نکته مهمی وجود دارد که باید به آن توجه نمود. همواره لازم است اطلاعات زیادی در مورد کالاهای خطرناک کسب شود، در واقع استفاده بی خطر از این مواد بدون برخورداری از سیستم مدیریت ایمنی مواد شیمیایی امکان پذیر نخواهد شد. این امر در مورد کالاهای خطرناک دارای اهمیت مضاعفی است؛ با توجه به این مقوله که استفاده ایمن از مواد بدون داشتن اطلاعات درباره خواص، اثرات و روش های کاربرد ایمن آنها امکا نپذیر نیست، بنابراین اولین قدم شناسایی، طبق هبندی و آگاهی از خطرات و اثرات بالقوه این مواد است.

با توجه به اینکه تعداد مواد شیمیایی بسیار زیاد و از تنوع بالایی نیز برخوردار هستند، طبقه بندی آنها و به خصوص طبقه بندی خطرات آنها نیز گوناگون و وسیع است که در زیر به چند مورد از آن اشاره خواهد شد.

 سیستم طبقه بندی UN یا UN Number کدگذاری عددی چهار رقمی است که برای شناسایی کالاهای خطرناک از سوی کمیته حمل و نقل کالاهای خطرناک ایالات متحده وضع شده است [1].

 عدد CAS یا CAS Number نیز یک سیستم کدگذاری عددی با فرمت xxx-xx-x است که برای شناسایی عناصر و ترکیبات شیمیایی مختلف توسط شاخه ای از انجمن شیمی آمریکا وضع شده است.

 عدد IUPAC یا IUPAC Number نیز یک سیستم کدگذاری بین المللی برای شناسایی مواد شیمیایی است که به منظور ارائه روشی استاندارد و قابل درک برای شناسایی اطلاعات مولکولی مواد و آسان نمودن جستجوی این اطلاعات توسط اتحادیه بین المللی شیمی محض و کاربردی تدوین شده است [2].

 عدد RTECS یا RTECS Number سیستم ثبت اثرات سمی مواد شیمیایی با فرمت ABxxxxxxx است. این سیستم با استفاده از مطالعات سم شناسی موجود تدوین شده که برای دستیابی به اطلاعات سم شناسی در مورد ماده شیمیایی کمک می کند.

 وجود سیستم های متعدد در طبق هبندی خطرات مواد شیمیایی مشکل ساز است و نه تنها در ایمنی شیمیایی و بررسی اثرات سلامت بلکه در فعالیتهای صنعتی و تجاری نیز موجب سردرگمی می شود. به همین دلیل از اواخر سال 2002 سیستم جهانی ملل متحد طبقه بندی و برچسب گذاری مواد شیمیایی را معرفی کرده است.

در این سیستم برای رویارویی صحیح با خطرات، با توجه به تجارت گسترده جهانی مواد شیمیایی و به منظور اطمینان از کاربرد ایمن مواد، تمامی مراحل از تولید تا استفاده، حمل و نقل و دفع مواد زائد ارتقاء یافته است [3].

در سال 1992، کنفرانس ملل متحد با عنوان محیط زیست و توسعه (کنفرانس Rio Earth) منجر به تصویب قطع نامه شماره (21) شد و طی آن وظایف مختلفی برای کشورها به منظور دستیابی به توسعه پایدار تعیین و در بیش از 150 کشور به کار گرفته شد [3 و 4].

همچنین از سوی کنفرانس UNCED لزوم ایجاد یک سیستم جهانی در طبقه بندی مواد شیمیایی مطرح و توصیه شد که درصورت امکان تا سال 2000 یک سیستم جهانی طبقه بندی و برچسب گذاری مواد شیمیایی شامل برگه های اطلاعات ایمنی و علائم قابل درک ارتقاء یافته و آماده بهره برداری شود.

در تحقق این هدف ملل متحد با کمک متخصصان متعدد از سازمانها و کشورهای مختلف پس از یک دهه کار در اواخر سال 2002 موفق شد سازوکاری را برای هماهنگ نمودن معیارهای مربوط به طبقه بندی و برچسب گذاری مواد شیمیایی ارائه و آماده ی بهره برداری کند.

در سیستم GHS طبقه بندی مواد بر حسب نوع خطرات و راه های هماهنگ تبادل اطلاعات خطر شامل برچسب ها و برگه های اطلاعات ایمنی مواد با فرمت یکسان در قالب SDS است که هدف این سیستم، اطمینان از در دسترس بودن اطلاعات در زمینه خطرات فیزیکی و اثرات سمی و زیست محیطی مواد به منظور ارتقاء سلامت انسان و محیط زیست است [3].

در سیستم GHS طبق هبندی مواد بر مبنای خطرات فیزیکی، بهداشتی و محیطی بوده و روش های هماهنگ تبادل اطلاعات خطر در این سیستم برچسب گذاری از طریق کلمات، سیگنال، عبارات خطر و پیکتوگرام های هشدار دهنده و نیز برگه های اطلاعات ایمنی با فرمت استاندارد است. این سیستم تقسی مبندی مختص مواد شیمیایی بوده و برخلاف سیستم UN کالاهای خطرناک مواد رادیواکتیو و مواد عفونت زا حذف شده است [3].

بر طبق قوانین سازمان ایمنی و بهداشت حرفه ای آمریکا (1)، هر تولید کننده بعد از تولید یک محصول یا یک ماده ی شیمیایی خاص، موظف است دیگران را در جریان خطرات و خواص آن ماده ی شیمیایی قرار دهد [5].

به برگه هایی که اطلاعاتی در مورد خطرات بالقوه و روش ایمنی کار با مواد به ما می دهد، در اصطلاح «برگه ی اطلاعات ایمنی» می گویند. وجود برگه ی اطلاعات ایمنی در کنار مواد مورد نظر، اطلاعاتی را در اختیار مصرف کننده قرار می دهد که با آگاهی از آن، قادر خواهد بود از خطرات و ضایعات ناشی از استفاده ی همان مواد در امان باشد و همچنین با روش صحیح استفاده از آن مواد آشنا شود. در سیستم GHS این برگه ها به نام «برگههای اطلاعات ایمنی» نامیده شده و برای هماهنگ نمودن آنها یک فرمت استاندارد همراه با (16) عنوان پیشنهاد شده است (جدول 1) [1 و 5].

جدول 1- مشخصات برگه اطلاعات ایمنی با ویرایش هماهنگ GHS

در OSHA برای بخشهای (12) تا (15) اجباری وجود ندارد زیرا زیر نظر مرجع ناظر در سازمان های دیگر قرار میگیرند [5، 3 و 6].

معمولا یک SDS حاوی اطلاعاتی نظیر ویژگیهای ماده، سمیت، واکنش پذیر بودن و احتیاط های لازم در هنگام استفاده، به عنوان مثال جداسازی از مواد ناسازگار، روشهای صحیح کار و جابه‌جایی ماده، کمک های اولیه و اقدامات اضطراری، سیستم های تهویه و وسایل حفاظت فردی لازم است.

در مجموع، برگه های اطلاعات ایمنی مواد شیمیایی (MSDS) و برگه های اطلاعات ایمنی (SDS) شبیه یکدیگرند اما فرمت آنها در تعداد عناوین با یکدیگر متفاوت است. در شکل (1) تشابه بین MSDS و SDS نشان داده شده است.

بسته به نیاز و بسته به تشخیص کارشناسان ایمنی و بهداشت حرفه ای، ممکن است تعدادی از اجزای آن را کم یا زیاد کنند.کم یا زیاد کردن اجزای برگه ی اطلاعات ایمنی تا حدود زیادی بستگی به گروه هدفی که با آن کار می کنند و یا قرار است از آن استفاده کنند، دارد.

شکل 1: تشابه بین MSDS و SDS ]7[

بیش از میلیونها نوع ماده شیمیایی و ترکیبهای خطرناک در صنعت وجود دارد که بیشتر این مواد تاثیر خود را در بلندمدت و در طول زمان می‌گذارند (ممکن است هیچ علامت و نشانه ای هم نداشته باشند). اگر سازمانی از خطرات مواد شیمیایی مطلع نباشد، بعید نیست که بعد از مدتی دچار بحرانی غیرقابل جبران شود. کوچک ترین سهل انگاری در روشهای حمل و نقل، نگهداری، انبارداری و غیره می تواند خسارات جبران ناپذیری به بار آورد. برگه اطلاعات ایمنی اطلاعات پایه درباره مواد یا فراورده های شیمیایی فراهم می‌کند و به طور کلی دارای اطلاعاتی پیرامون ویژگی ها، پتانسیل آسیب‌زایی مواد، چگونگی استفاده ایمن و برخورد در مواقع اضطراری است.

به‌عنوان مثال، برخی از مواد شیمیایی سرطان زا هستند و این سرطان‌زایی گاهی بعد از ده سال مواجهه با یک ماده شیمیایی نمود پیدا می‌کند. فرض کنید سازمانی بعد از ده سال متوجه شود تعداد زیادی از کارگران خط تولید خود دچار سرطان شغلی شده‌اند. بدیهی است که چنین اتفاق ناخوشایندی، علاوه بر خسارت‌های هنگفت مالی، می‌تواند وجهه ملی و حتی بین المللی سازمان را به چالش بکشاند. برگه‌های اطلاعات ایمنی به‌عنوان بهترین منبع علمی در خصوص خطرات مواد شیمیایی در یک سازمان، می‌تواند خطراتی از این قبیل را قبل از وقوع گوشزد و حتی راه حل های مناسب پیشگیرانه و کنترلی مناسب را ذکر کند.

از این رو، برگه های اطلاعات ایمنی به‌عنوان منبع مهمی برای پیشگیری و کنترل خطرات، جزء لاینفک سیستم مدیریتی ایمنی و بهداشت است و به طور معمول از آن به‌عنوان نقطه آغازین یک برنامه ایمنی و بهداشت در صنعت یاد می‌شود.

در اهمیت برگه های اطلاعات ایمنی همین بس که سال 2014 از طرف سازمان جهانی کار به نام سال «ایمنی و سلامت در استفاده از مواد شیمیایی در محیط کار نام‌گذاری شده‌است. از این رو می‌توان گفت که سال 2014 از طرف ILO به‌طور غیرمستقیم سال برگه های اطلاعات ایمنی نامگذاری شده‌است. چون برگه‌های اطلاعات ایمنی سنگ بنای کنترل و پیشگیری خطرات مواد شیمیایی در صنعت است و نقطه آغازین برنامه کنترل مواد شیمیایی است، پس باید اطلاعات آن با دقت بسیار زیاد و حساسیت بسیار بالایی گردآوری و تدوین شود [5 و 8].

بیشتر سیستم های مدیریتی مانند ISO 14001، OHSAS 18001 و ISO 9001 الزام می‌کنند که سازمان برای شناسایی و کنترل خطرات، برنامه مدون داشته باشند. به‌عنوان مثال، در الزام 4-4-6 استاندارد OHSAS 18001 با عنوان «کنترل عملیات » چنین آمده است که: «سازمان باید عملیات و فعالیت‌هایی را که وابسته به خطرهای شناخته شده بوده و نیازمند اقدامات کنترلی می باشند، مشخص کند». به‌طور قطع در هر مرحله از عملیات ممکن است سوالات اساسی مرتبط با افراد، مواد، تجهیزات و محیط در پیش رو داشته باشیم که به منظور کنترل عملیات باید پاسخ های مناسب و واقعی برای آنها داشت. در خصوص مواد، شناسایی مواد شیمیایی، تعیین محل های مناسب برای انبارش آنها، تدارک شرایط لازم برای انبارش بی خطر و ایمن مواد (کنترل دما، رطوبت، نور)، کنترل دسترسی به مواد شیمیایی خطرناک، نشانه گذاری مناسب روی مواد، تهیه و چگونگی دسترسی به برگه‌های اطلاعات ایمنی می تواند در کنترل عملیات به ما کمک کند. عدم وجود برگه ی اطلاعات ایمنی در سازمان ممکن است مشکلاتی را برای تمدید این گواهینامه ها به وجود آورد [5 و 8].

در ایران متاسفانه هنوز الزام تعهدآور جدی برای لزوم استفاده از برگه‌های اطلاعات ایمنی برای تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان مواد شیمیایی وضع نشده است. این در حالی است که در حال حاضر گمرک بسیاری از کشورها اجازه واردات مواد شیمیایی بدون ذکر اطلاعات ایمنی ماده را نمی‌دهد [8 و 9]. در بین آیین‌نامه‌های مصوب مرکز تحقیقات و تعلیمات وزارت کار تنها یک بند در مورد الزام استفاده از برگه‌های اطلاعات ایمنی وجود دارد. در آیین‌نامه ایمنی در آزمایشگاه‌ها، فصل چهارم بند (76) ذکر شده است که: «اطلاعات ایمنی مواد برای کلیه مواد شیمیایی باید در دسترس باشد» [10].

برگه‌های اطلاعات ایمنی باید اطلاعات مرتبط با مواد را براساس مستندات منتشر شده توسط مراکز معتبر جهانی و براساس یافته‌ها و عوارض مشخص شده روی انسان‌ها و محیط و نتایج تحقیقات درج کند. برگه‌های اطلاعات ایمنی شرکت‌های مختلف ممکن است شبیه به هم نباشد، اما دارای یک سری اطلاعات پایه‌ای مشترک هستند.

مراجع و انتشارات بسیار زیادی در زمین ههای مختلف عوامل شیمیایی وجود دارند که آشنایی و استفاده از آنها می‌تواند در کار ایمن با مواد شیمیایی مؤثر باشد. کارشناسان و مسئولین ایمنی و بهداشت محیط کار وظیفه دارند که با آیین نامه ها، دستورالعملها و استانداردهای ملی موجود در زمینه مواد شیمیایی و آلاینده‌های محیط کار آشنایی داشته و آنها را در راستای کار ایمن و مدیریت صحیح مواد شیمیایی بکار گیرند.علاوه بر این، آشنایی با مراجع علمی روز و منابع اطلاعاتی معتبر همواره می‌تواند به‌منظور بهبود مداوم ایمنی و بهداشت محیط کار راهگشا بوده و باید مد نظر قرار گیرد.

پایگاه‌های اینترنتی مختلفی نیز وجود دارند که می‌توانند در یافتن منابع اطلاعات مورد نیاز مرتبط با بهداشت حرفه ای و ایمنی مواد شیمیایی مفید باشند. لیست برخی از پایگاه های اینترنتی در جدول (2) آمده است که این اطلاعات در کشورهای مختلف معمولا سالیانه به روز می‌شود.

جدول 2– برخی از پایگاه های اینترنتی قابل استفاده در ایمنی مواد شیمیایی [11]

مثالی از برگه اطلاعات ایمنی [12]

با توجه به لزوم کاهش مخاطرات استفاده از مواد شیمیایی و ایجاد سیستم‌های طبقه‌بندی این مواد، سیستم جهانی طبقه‌بندی و برچسب‌گذاری مواد شیمیایی به منظور استفاده ی ایمن از مواد شیمیایی در تمامی مراحل قابل استفاده است. در این سیستم، طبقه‌بندی مواد بر مبنای خطرات فیزیکی، خطرات سلامتی و خطرات محیطی ناشی از آنها صورت گرفته و روش هماهنگ تبادل اطلاعات خطر در این سیستم از طریق برچسب‌گذاری و نیز برگه‌های اطلاعات ایمنی با فرمت استاندارد است.

SDS همان فرمت به روز شده ی MSDS است و تولیدکنندگان در حال گذر از MSDS به SDS هستند. از دسامبر سال 2015 تمامی تولیدگنندگان موظف به استفاده از SDS با فرمت یکسان دارای (16) ویژگی هستند که باید همه ی اطلاعات مندرج در بندهای برگه‌های اطلاعات ایمنی قابل اجرا، در دسترس و واضح باشند. برگه‌های اطلاعات ایمنی مواد، دارای اطلاعات فنی و پایه ای درباره مواد شیمیایی است که رعایت دقیق اطلاعات ذکر شده در برگه‌ها می‌تواند باعث جلوگیری از بروز خطر یا حادثه شود و محیطی امن و عاری از هر گونه خطر را برای کارگران و کارفرمایان ایجاد کند؛ لذا برای به حداقل رساندن خطرات ناشی از کالاهای خطرناک قبل از شروع به کار باید از در دسترس بودن کارت اطلاعات ایمنی، استفاده از کارگران آموزش دیده برای کار با کالاهای خطرناک و همچنین نصب کارت اطلاعات ایمنی مواد در تمام محل‌های نگهداری کالای خطرناک مطمئن بود.

1. کارشناسی ارشد مهندسی مواد، پارک علم و فناوری استان همدان

2. کارشناسی ارشد شیمی معدنی، سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور مرکز زاهدان

3. عضو کارگروه تخصصی استاندارد و کالیبراسیون شبکه آزمایشگاهی

4. Safety Data Sheet (SDS)

5. Dangerous goods

6. International Union of Pure and Applied Chemistry 

7. Registry of Effects of Chemical Substances

8. Globally Harmonized System of Classification and Labelling of Chemicals (GHS)

9. UNCED

10 Material Safety Data Sheet (MSDS)

11. Labelling

12. Occupational Safety and Health Administration (OSHA)

13. International Labour Organization (ILO)

14. Safety and health in the use of chemical at work

15. محصولات تولیدی شرکت ملی صنایع پتروشیمی

]1[ مرکز سلامت محیط کار وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی، دستو رالعمل جامع مواد شیمیایی خطرناک، 1393.

[2] Who/iupac.1992.chemical safety matters. Cambridge university press, UK

[3] UN, 2011. Globally Harmonized System of Classification and Labelling of Chemicals (GHS), fourth revised edition

[4] Winder, C., Azzi, R., and Wagner, D. 2005. The Development of the Globally Harmonized System (GHS) Chemicals. Journal of Hazardous Materials, A 125:29-44

[5] https://www.osha.gov/

[6] OSHA 29 CFR 1910.1200 - Hazard Communication

[7] http://academicdepartments.musc.edu

[8] http://www.unece.org/trans/danger/publi/ghs/implementation_e.html

[9] Health and safety authority, for Hazardous Chemicals Information Sheet, 2015

]10[ آیین‌نامه ایمنی در آزمایشگاه‌ها، شورای عالی حفاظت فنی، 1385

[11] http://www.ilpi.com/msds/

]12[ آزمایشگاه‌های علمی ایران (شاعا) و دانشگاه اصفهان، 1396 (https://shaa.msrt.ir)