به گزارش مرکز روابط عمومی و اطلاع رسانی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، با پشت سر گذاشتن روزهای پایانی سال 95 و رسیدن به سال 96، «شبکه آزمایشگاهی فناوریهای راهبردی معاونت علمی و فناوری» چهارمین سال فعالیت خود را آغاز می‌کند. در بسته حمایتی «قانون حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان» که بالغ بر 80 خدمت مختلف را به شرکت‌های فناور ارائه می‌کند، پیش‌بینی تسهیلات استفاده از شبکه آزمایشگاهی فناوریهای راهبردی، شرکت‌های دانش‌بنیان را در رسیدن به اهدافشان در تولید محصول یا ارائه خدمتی کیفی‌تر یاری کرده است. آغاز سال 96 و رقم خوردن فصل تازه‌ای از زیست‌بوم نوآوری و کارآفرینی با فعالیت بیش از 2900 شرکت دانش‌بنیان، بهانه‌ای شد تا با دکتر رضا اسدی‌فرد، مدیر شبکه آزمایشگاهی فناوریهای راهبردی، به گفت‌وگو بنشینیم.
در این گفت‌وگو، اسدی‌فرد که خود از شناخته‌شده‌های حوزه آزمایشگاهی است، سال‌ها در شبکه آزمایشگاهی فناوری نانو فعالیت‌های گسترده‌ای انجام داده و دبیر دوره‌های مختلف نمایشگاه تجهیزات آزمایشگاهی ساخت ایران است، نقش شبکه‌سازی را در به‌کارگیری بهتر داشته‌های موجود، حیاتی و اجتناب‌ناپذیر می‌داند و معتقد است اگر دسترسی جامعی از ظرفیت‌های موجود آزمایشگاهی و تحقیقاتی کشور که کم هم نیستند به شبکه از سراسر کشور ارائه شود، می‌توان رشد کیفیت تحقیق و پژوهش از یک سو و تولید محصولات دانش‌بنیان رقابتی را انتظار داشت.
* آقای دکتر، بفرمایید چه شد که شبکه آزمایشگاهی فناوریهای راهبردی در این ابعاد شکل گرفت؟
پایه و اساس پیشرفت و دست‌یافتن به فناوریهای جدید، پژوهش‌های کاربردی، منظم و دارای برنامه است که دسترسی محققان به تجهیزات آزمایشگاهی پیشرفته و استاندارد از الزامات کلیدی آن است. با وجود سرمایه‌گذاری‌های قابل توجه برای خرید تجهیزات پیشرفته و ایجاد آزمایشگاه‌های مختلف در کشور،دسترسی به سرویس آزمایشگاهی مناسب آن‌هم به دلیل ناکارآمد بودن سیستم خدمات‌دهی، چالشی بود که محققین و پژوهشگران با آن دست و پنجه نرم می‌کردند. همین سیستم موجب می‌شد علی‌رغم صرف بودجه‌های هنگفت برای خرید تجهیزات آزمایشگاهی، بسیاری از این تجهیزات به واسطه جزیره‌ای کار کردن آزمایشگاه‌ها یا اطلاع نداشتن محققان و پژوهشگران از وجود چنین امکاناتی، کارایی لازم را ارائه ندهند و به شیوه مطلوب از ظرفیتشان استفاده نشود. ایجاد شبکه‌ای منسجم و یک‌پارچه از توانمندی‌های آزمایشگاهی کشور در حوزه فناوریهای پیشرفته و راهبردی، به عنوان راه‌کاری موفق و کارآمد، می‌توانست به حل این چالش‌ها کمک کند؛ بنابراین، شکل‌گیری شبکه آزمایشگاهی فناوریهای راهبردی با هدف هم‌افزایی توانمندی‌های آزمایشگاهی کشور در حوزه‌های گوناگون فناوریهای پیشرفته و راهبردی، گامی بود که معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری از سال 1393 پیمود.
*تجربه‌ی شبکه آزمایشگاهی نانو چه میزان در شکل‌گیری این شبکه تأثیر داشت؟
شناختن این مشکل کشور با تجربه 10 ساله‌ای که از شبکه آزمایشگاهی حوزه فناوری نانو ایجاد شده بود، ممکن شد و ضرورت شکل دادن شبکه‌ای از همه آزمایشگاه‌های توانمند در تمامی حوزه‌های فناوریهای راهبردی را روشن‌تر کرد. رسیدن به درکی روشن و صحیح از ضرورت وجود شبکه‌ای توانمند که بتواند چالش در دسترس نبودن تجهیزات و امکانات آزمایشگاهی را برطرف کند، نخست در حوزه نانو شکل گرفت. در واقع شبکه آزمایشگاهی، ادامه‌ای است بر مسیر پیموده شده در شبکه آزمایشگاهی فناوری نانواما این‌بار در ابعادی گسترده‌تر، ساختاری نو و متناسب با نیاز محققان، پژوهشگران و فناوران فعال در تمامی حوزه‌های فناوریهای راهبردی است.
*این شبکه در حال حاضر چه طیفی از خدمات و آزمایشگاه‌ها را پوشش می‌دهد؟
دامنه پوشش این شبکه شامل آزمایشگاه‌های خدماتی است و آزمایشگاه‌های پژوهشی و آموزشی را شامل نمی‌شود. علاوه بر مراکز آزمایشگاهی زیرمجموعه سازما‌ن‌های دولتی و وزارتخانه‌های مختلف، مراکز آزمایشگاهی بخش خصوصی نیز می‌توانند به جمع اعضای این شبکه بپیوندند. از بخش‌های آزمایشگاهی وابسته به انواع مؤسسات تحقیقاتی و آموزش عالی اعم از دانشگاه، پژوهشگاه، مرکز تحقیقاتی و مواردی از این‌دست، تا پایان سال 1395، بیش از 670 درخواست عضویت به دبیرخانه شبکه رسیده است که ازاین بین، تعداد 396 آزمایشگاه اطلاعات خود را در سایت شبکه ثبت کرده اند، و 213 آزمایشگاه به صورت قطعی به عضویت شبکه در آمده‌اند.
اما بیش‌ترین سهم از میان وزارتخانه‌ها اعضای شبکه به وزارت علوم، تحقیقات و فناوریبا 40 درصد تعدادی اختصاص دارد. آزمایشگاه‌های بخش خصوصی نیز 27 درصداز آزمایشگاه‌ها را به خود اختصاص داده‌اند که درصد قابل توجهی است.
بیش از 7700 تجهیز آزمایشگاهی از طریق وبگاه شبکه در دسترس قرار گرفته است که تا پایان سال 95، بیش از یک میلیون خدمت آزمایشگاهی به کاربران ارائه کرده‌اند.
* کاربران شبکه علاوه بر بهره‌مندی از این زیرساخت گسترده، چه تسهیلات ویژه‌ای دریافت کرده‌اند؟
شبکه آزمایشگاهی فناوریهای راهبردی حمایت از کاربران فعال در تمامی عرصه‌های علمی و فناوری از دانشجو، استاد دانشگاه، محقق و پژوهشگر، شرکت دانش‌بنیان و به طور کلی استفاده‌کنندگان خدمات آزمایشگاهی بتوانند به شکلی مؤثر و البته آسان، به خدمات آزمایشگاهی مورد نیاز فعالیتشان، با کیفیتی مطلوب دسترسی داشته باشند. بر مبنای همین ضرورت بود که تلاش شد گستره دربرگیری شبکه آزمایشگاهی به کل کشور تعمیم پیدا کند و اکنون شبکه‌ای از آزمایشگاه‌های تمامی استان‌های کشور شامل 60 شهر در 31 استان کشور در اختیار داریم.
اما تامین هزینه‌های خدمات برای کاربرانی که می‌خواهند از سرویس‌های یک آزمایشگاه بهره ببرند، دغدغه‌ای بود که موجب شد تا خدمات آزمایشگاهی در قالب اعتبار به این افراد ارائه شود. خدمات اعتباری مزیت‌های پرشماری را به همراه خود داشته است.
در این طرح، محقق ضمن آن‌که الزامی ندارد برای پرداخت هزینه آزمون به آزمایشگاه فرآیندهای مالی پیچیده را بگذراند، می‌تواند منابع مالی خود را مدیریت کند یا زمان تأمین منابع مالی بخش هزینه خدمات آزمایشگاهی طرح‌ها و پروژه‌ها به پس از دریافت خدمات انتقال دهد.
خدمات اعتباری، این امکان را برای ارگان‌ها، مؤسسات و مراکز علمی و پژوهشی فراهم کرده است اگر می‌خواهند جایزی را که برای محقق و پژوهشگر ارائه می‌کنند، در مسیر تحقیقاتشان قرار دهند. به این شکل که با توافق با شبکه آزمایشگاهی، جایزه یا حمایت را در قالب پژوهانه برای استفاده از خدمات آزمایشگاهی مراکز عضو شبکه به محققین، برگزیدگان مسابقات علمی و مواردی از این دست در قالب جایزه ارائه کنند.
* تا کنون چه گروه‌هایی از این خدمات اعتباری استفاده کرده‌اند؟
طرح‌های متعددی همچون طرح سرآمدان علمی ایران، برگزیدگان بنیاد ملی نخبگان، مسابقه ملی فناوری نانو، المپیاد دانش‌آموزی نانو، شرکت‌های دانش‌بنیان، ستادهای فناوری راهبردی و غیره، بر اساس توافق‌نامه با شبکه آزمایشگاهی، از خدمات این سامانه به منظور تخصیص اعتبار برای محققین استفاده می‌کنند.
باشگاه مشتریان شبکه و تخفیف خدمات آزمایشگاهی اقدام دیگری بود که توانست متقاضیان استفاده از خدمات آزمایشگاهی را به استفاده از خدمات آزمایشگاهی مراکز عضو شبکه آزمایشگاهی و همچنین تسهیل در دسترسی ایشان به خدمات مورد نیازشان تشویق کند. در این باشگاه طیف گسترده‌ای از نخبگان، محققان، پژوهشگران، دانشجویان، اساتید دانشگاه و شرکت‌های دانش‌بنیان عضو هستند و هرکدام بر اساس طرح‌های تخفیفی، تسهیلات مخصوص دسته‌بندی شان را دریافت می‌کنند.
برگزیدگان بنیاد ملی نخبگان، 15 میلیون ریال اعتبار کسب می‌کنند که در هر بار استفاده از خدمات آزمایشگاهی 60 درصد هزینه را تا این مبلغ می‌توانند تخفیف دریافت کنند. علاوه براین، در طرح تخفیف ویژه فارغ‌التحصیلان پسا دکتری خارج از کشور، پژوهشگران معرفی شده، از پژوهانه 50 میلیون ریالی با درصد استفاده 100 درصد بهره‌مند می‌شوند. برای اعضای هیئت علمی دانشگاه‌های بزرگ کشور نیز تخفیف خدمات آزمایشگاهی در نظر گرفته شده است که با ثبت نام در این طرح می‌توانند تا سقف 40 میلیون ریال برای دریافت خدمات آزمایشگاهی با 40 درصد تخفیف دریافت کنند.
تاکنون از سوی ستادهای توسعه فناوریهای راهبردی 9,378 میلیون ریال اعتبار تخصیص داده شده‌است که 4,089 میلیون ریال آن استفاده شده‌است.
همچنین،نخبگان به میزان 829 میلیون ریال، اساتید دانشگاه‌های مادر 7,979 میلیون ریال، شرکت‌های دانش‌بنیان 726 میلیون ریال و اعضای باشگاه مشتریانبه میزان 5,159 میلیون ریال از این خدمات استفاده کرده‌اند.
* عضویت در این شبکه مزایای متعددی برای کاربران خدمات آزمایشگاهی دارد، اما چه خدمت‌هایی ارائه می‌دهد که در مراکز آزمایشگاهی انگیزه لازم عضویت را ایجاد کند؟
شبکه آزمایشگاهی در قالب‌های مختلفی از اعضا حمایت می‌کند که از تعمیر و نگهداری، ارتقا، کالیبراسیون و تأمین نمونه‌های مرجع استاندارد و قطعات برای تجهیزات موجود یکی از آن‌هاست.
حمایت از برگزاری کارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی و یا حضور کارشناسان آزمایشگاه‌های عضو در این دوره‌ها، گام دیگری است که شبکه آزمایشگاهی برای توسعه توانمندی‌های اعضای شبکه آزمایشگاهی فناوریهای راهبردی برداشته است. ایجاد و فعالیت کارگروه‌های تخصصی دستگاهی به منظور ایجاد جریان دانش و ارتقای توانمندی کارشناسان، اقدام دیگری بود که شبکه آزمایشگاهی در این حوزه انجام داده و در این راستا، کارگروه TEM، کارگروه استاندارد و کالیبراسیون، کارگروه X-RAY، کارگروه SPM، کارگروه کروماتوگرافی، کارگروه SEM و کارگروه آنالیز عنصری، تلاش می‌کنند تا میان فعالان هر حوزه از تجهیزات آزمایشگاهی فضای انتقال تجربیات و تعامل ایجاد کند. از جمله دستاوردهای این 7 کارگروهی که الان اعضای آن‌ها از مرز 300 فراتر رفته است،می‌توان به انتشار 3 عنوان کتاب مرجع تخصصی، تدوین و انتشار 4 استاندارد ملی و انتشار نزدیک به 60 عنوان مقاله تخصصی دستگاهی اشاره کرد. در کنار همه‌ی این‌ها، این کارشناسان تجربیات خود را در قالب یک گروه ویژه اعضای کارگروه در شبکه اجتماعی به اشتراک می‌گذارند و به سوالات یکدیگر و همچنین پژوهشگران و صنعتگران علاقمند، پاسخ می‌دهند.
می‌دانید که استاندارد ISO/IEC17025 به عنوان یکی از معتبرترین و شناخته‌شده‌ترین استاندارد حوزه خدمات آزمایشگاهی، معیاری برای کیفیت آزمایشگاه‌ها و میزان قابل اعتنا بودن نتایج و کیفیت خدماتشان محسب می‌شود. اخذ این استاندارد از سوی آزمایشگاه‌ها با چالش‌هایی مواجه است و شاید همه‌ی آزمایشگاه‌ها توانایی قرار گرفتن در فرآیند این استاندارد را نداشته باشند. بنابراین، تلاش شد تا زمینه‌ای فراهم شود که آزمایشگاه‌های عضو شبکه، این اعتبارنامه را دریافت کنند.
البته تمامی حمایت‌ها از مراکز آزمایشگاهی، تنها در قالب عضویت در شبکه آزمایشگاهی فناوریهای راهبردی صورت می‌گیرد و معاونت علمی و فناوری زیرساخت حمایت از این آزمایشگاه‌ها را تأمین می‌کند. میزان و سقف این حمایت‌ها در شبکه بر اساس امتیاز و رتبه آزمایشگاه‌ها در ارزیابی‌های دوره‌ای تعیین و به مراکز اعلام می‌شود.
شبکه آزمایشگاهی فناوریهای راهبردی اعتقاد جدی به تحول و ارائه یک خدمت جدید دارد، تلاش می‌کند قالب‌ها و شکل‌های خدمات و تسهیلاتی را که به اعضا و کاربران ارائه می‌دهد تنوع ببخشد، زیرا علاوه بر این‌که ظرفیت و توانمندی وجود دارد که نیاز آزمایشگاه‌ها با تجهیزات و امکانات داخلیتامین شود، ظرفیت ملحق شدن و تعامل میان شبکه آزمایشگاهی داخل کشور با آزمایشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی دیگر کشورها که در وحله نخست کشورهای منطقه و سپس کشورهای توسعه یافته‌را شامل می‌شود، وجود دارد اما مهم‌ترین لازمه ایجاد این تعامل، توسعه توانمندی‌ها و تنوع خدمات قابل عرضه است.
در راستای حمایت هرچه بیشتر از آزمایشگاه‌ها، شبکه آزمایشگاهی سالانه برای هر مرکز عضو شبکه، اعتباری تا سقف مبلغ 50 میلیون ریال برای خرید نمونه‌های استاندارد از طریق کارگزار مذکور اختصاص داده است که تا پایان سال 1395، تعداد ۲۳ مرکز عضو شبکه برای خرید نمونه‌های استاندارد مورد نیاز، از این اعتبار حمایتی استفاده کرده‌اند.
* مقوله‌ی آموزش تا چه اندازه در اولویت کارهای شبکه آزمایشگاهی فناوریهای راهبردی است؟
همان‌طور که عرض کردم، از برگزاری کارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی برای کارشناسان آزمایشگاه‌ها که شبکه آزمایشگاهی فناوریهای راهبردی حمایت می‌کند. کارگاه‌های آموزشی به صورت فصلی برگزار می‌شوند و در کنار این دوره‌ها، ۱۵ دوره مختلف تخصصی داریم که ویژه کارشناسان تجهیزات آزمایشگاهی است البته این دوره‌های آموزشی از سال ۹۳ وجود داشته است، اما با بیشتر شدن تعداد آزمایشگاه‌ها و عضویت آن‌ها در شبکه آزمایشگاهی، ضرورت حضور افراد توانمند و خبره در آزمایشگاه‌ها دوچندان شده و بنابر همین ضرورت، حجم و تنوعآموزش‌ها نیز افزایش یافت. پیش‌بینی می‌شود با برنامه‌ریزی دقیقی که صورت گرفته در سال 96 نیز همین روند را ادامه دهیم.
* به گام‌هایی که در مسیر تعامل‌های بینالمللی برداشته‌اید اشاره‌ای داشتید؛ چه گام‌هایی پیموده شده و تا چه میزان در رشد توانمندی کشورمان اثرگذار بوده‌اند؟
نگاه شبکه آزمایشگاهی فناوریهای راهبردی، محدود به داخل کشور نیست و تلاش می‌کنیم تا با تبدیل شدن به یک برند در سطح بینالمللی، از یک سو خدمات و توانمندی‌هایمان را به دیگر کشورها ارائه کنیم و از سوی دیگر، از توانمندی‌ها و امکانات موجود در آزمایشگاه‌های توانمند سایر کشورها بهره‌مند شویم، زیرا بازار بسیار خوبی به واسطه این رد و بدل کردن نمونه‌های آزمایشگاهی، خرید و فروش تجهیزات و بسیاری از حوزه‌های دیگر وجود دارد.
* برای تحقق مهم‌ترین برنامه‌هایی که دارید سال 96 را چه‌طور ارزیابی می‌کنید؟
در حال حاضر بیشتر آزمایشگاه‌های بزرگ کشور در شبکه آزمایشگاهی عضو شده‌اند. از طرفی، با افزایش روابط بینالمللی کشور پس از توافق برجام و تمایل سایر کشورها به همکاری با مراکز ایرانی، امیدواریم گسترش فعالیت‌های بینالمللی شبکه تسهیل شود.
شایان ذکر است که حمایت معاونت علمی و فناوری از تشکیل و فعالیت شبکه آزمایشگاهی بسیار چشمگیر و قابل تقدیر است. امیدواریم این حمایت‌ها بیش از پیش در دولت جدید که در سال 1396 مشخص خواهد شد ادامه یابد تا شبکه بتواند مأموریت خود را در زمینه ارتقا و توسعه زیرساخت آزمایشگاهی کشور و همچنین ارایه خدمات مطلوب به محققین و صنایع کشور، به ویژه شرکت‌های دانش‌بنیان، پیش ببرد.